مقدمه

سکته مغزی یکی از مهم‌ترین علل ناتوانی‌های جسمی و مرگ در سراسر جهان است. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت (WHO)، سالانه بیش از ۱۵ میلیون نفر در جهان دچار سکته مغزی می‌شوند که از این میان، حدود ۵ میلیون نفر جان خود را از دست می‌دهند و ۵ میلیون نفر دیگر دچار ناتوانی‌های دائمی می‌گردند.
در کشور ما نیز سکته مغزی دومین علت مرگ و یکی از مهم‌ترین علل ناتوانی‌های حرکتی و شناختی در بزرگسالان محسوب می‌شود.

با وجود این آمار نگران‌کننده، پیشرفت‌های پزشکی در زمینهٔ درمان، فیزیوتراپی و توانبخشی باعث شده‌اند که بسیاری از بیماران بتوانند پس از سکته، بخش قابل‌توجهی از توان حرکتی و استقلال خود را بازیابند. آگاهی عمومی از علائم هشداردهنده، شناخت علل و درمان به‌موقع می‌تواند جان بسیاری را نجات دهد و کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی سکته مغزی

تعریف کلی

سکته مغزی (Stroke) به وضعیتی گفته می‌شود که در آن جریان خون به بخشی از مغز به‌طور ناگهانی قطع یا کاهش می‌یابد. در نتیجه، سلول‌های مغزی در آن ناحیه نمی‌توانند اکسیژن و مواد مغذی دریافت کنند و در عرض چند دقیقه دچار آسیب یا مرگ می‌شوند.

انواع سکته مغزی

1. سکته ایسکمیک (Ischemic Stroke):
   حدود ۸۵٪ موارد سکته مغزی از نوع ایسکمیک هستند. این نوع سکته زمانی رخ می‌دهد که یکی از شریان‌های مغزی به‌وسیلهٔ لختهٔ خون (ترومبوز) یا تودهٔ چربی (آمبولی) مسدود شود.
   دلایل شایع:

   • تصلب شرایین (آترواسکلروز)

   • فیبریلاسیون دهلیزی (نامنظمی ضربان قلب)

   • لخته‌های خون ناشی از بیماری‌های قلبی

2. سکته هموراژیک (Hemorrhagic Stroke):
   در این نوع، رگ خونی مغز پاره می‌شود و خون در بافت مغزی پخش می‌گردد.
   دلایل شایع:

   • فشار خون بالا (هیپرتانسیون)

   • آنوریسم یا ناهنجاری‌های عروقی

   • مصرف داروهای ضدانعقاد بدون کنترل پزشکی

3. حمله ایسکمیک گذرا (TIA – Transient Ischemic Attack):
   گاهی سکته به‌صورت موقتی رخ می‌دهد و علائم طی چند دقیقه تا چند ساعت برطرف می‌شوند. این وضعیت را «سکته کوچک» یا «هشدار سکته اصلی» می‌نامند. TIA نشانه‌ای جدی است و نیاز به بررسی فوری دارد.

مکانیسم فیزیولوژیکی

در سکته ایسکمیک، انسداد رگ موجب کمبود اکسیژن در منطقهٔ خاصی از مغز می‌شود. این کمبود اکسیژن، زنجیره‌ای از واکنش‌های بیوشیمیایی را فعال می‌کند که منجر به مرگ سلول‌های عصبی و آسیب شبکه‌های ارتباطی مغزی می‌شود.
در سکته هموراژیک، تجمع خون باعث افزایش فشار داخل جمجمه، التهاب بافت مغز و تخریب مستقیم نورون‌ها می‌شود.

علائم شایع سکته مغزی

شناسایی سریع علائم می‌تواند تفاوت میان زندگی و مرگ باشد. پزشکان از قاعده‌ای به نام FAST برای یادآوری علائم استفاده می‌کنند:

سایر علائم هشداردهنده

• تاری یا کاهش بینایی در یک یا هر دو چشم

• سرگیجه یا از دست دادن تعادل

• سردرد شدید و ناگهانی بدون علت مشخص

• گیجی، بی‌حسی صورت یا بدن

• مشکلات ناگهانی در بلع یا درک گفتار

روش‌های درمان سکته مغزی

درمان سکته مغزی به نوع آن (ایسکمیک یا هموراژیک) و زمان مراجعه بیمار بستگی دارد. هر دقیقه در درمان اهمیت حیاتی دارد؛ زیرا سلول‌های مغز بسیار حساس به کمبود اکسیژن‌اند.

درمان‌های فوری پزشکی

۱. درمان سکته ایسکمیک

• داروهای حل‌کنندهٔ لخته (ترومبولیتیک‌ها):
  داروی tPA (آلته‌پلاز) در صورت تجویز طی ۴٫۵ ساعت اول پس از شروع علائم می‌تواند لخته را حل کرده و جریان خون را بازیابی کند.

• درمان‌های مداخله‌ای:
  در برخی مراکز پیشرفته، با روش‌هایی مانند «ترومبکتومی مکانیکی» لخته از داخل شریان خارج می‌شود.

۲. درمان سکته هموراژیک

• کنترل فشار خون: برای جلوگیری از خون‌ریزی بیشتر.

• جراحی: در مواردی مانند پارگی آنوریسم یا تجمع زیاد خون، جراحی تخلیه خون یا ترمیم رگ انجام می‌شود.

• درمان دارویی: کنترل تورم مغز و پیشگیری از تشنج.

نقش فیزیوتراپی در توانبخشی پس از سکته مغزی

فیزیوتراپی ستون اصلی بازتوانی بیماران سکته مغزی است. هدف، بازیابی حرکات، تعادل، هماهنگی و استقلال فرد در فعالیت‌های روزمره است.

مراحل کلی فیزیوتراپی

۱. مرحله حاد (روزهای اول)

در این مرحله تمرکز بر جلوگیری از عوارض بی‌حرکتی است:

• پیشگیری از زخم بستر و لختهٔ خون

• حفظ دامنه حرکتی مفاصل

• آموزش وضعیت صحیح بدن در تخت

۲. مرحله بازتوانی اولیه

پس از تثبیت وضعیت پزشکی، تمرین‌های فعال آغاز می‌شوند:

• تمرین‌های تقویتی: برای عضلات اندام‌های درگیر

• تمرین‌های تعادلی: برای بهبود هماهنگی و ایستادن

• آموزش راه رفتن (Gait Training): استفاده از وسایل کمکی در صورت نیاز

• درمان دست و بازو: برای بهبود حرکات ظریف مانند گرفتن اشیا

۳. مرحله بازتوانی پیشرفته

هدف این مرحله، بازگرداندن بیمار به فعالیت‌های روزمره و اجتماعی است:

• تمرین‌های حرکتی پیچیده

• تمرین‌های هماهنگی دوطرفه

• فعالیت‌های عملکردی مثل لباس پوشیدن، غذا خوردن یا نوشتن

نقش درمانگر

فیزیوتراپیست نه تنها به بهبود حرکات کمک می‌کند، بلکه بیمار و خانواده را در خصوص وضعیت ایمن در خانه، پیشگیری از سقوط و نحوه انجام فعالیت‌ها آموزش می‌دهد.

تمرینات و توصیه‌های خانگی ایمن

پس از ترخیص از بیمارستان، تمرینات خانگی زیر می‌توانند به حفظ پیشرفت و جلوگیری از پس‌رفت کمک کنند. البته باید همیشه زیر نظر پزشک یا فیزیوتراپیست انجام شوند.

۱. تمرینات حرکتی ساده

• حرکت دادن آرام مفاصل: برای جلوگیری از خشکی

• تمرینات کششی ملایم: خصوصاً برای شانه و مچ

• نشستن و ایستادن تدریجی: برای تقویت عضلات مرکزی بدن

۲. تمرینات تعادلی

• ایستادن کنار دیوار و تلاش برای حفظ تعادل

• نشستن روی صندلی و انتقال وزن از یک سمت به سمت دیگر

• استفاده از توپ تمرینی نرم برای تمرین هماهنگی

۳. تمرینات دست و انگشتان

• گرفتن توپ کوچک و فشردن آن

• لمس اشیای مختلف برای تحریک حسی

• باز و بسته کردن دست با تمرکز بر کنترل حرکت

۴. تمرینات شناختی و گفتاری

• حل جدول یا پازل برای تقویت حافظه

• تمرین تلفظ واژه‌های ساده

• گفت‌وگو با اطرافیان برای بهبود زبان و اعتماد به نفس

۵. توصیه‌های سبک زندگی

• تغذیه سالم: مصرف میوه، سبزی، غلات کامل، و کاهش نمک و چربی

• کنترل فشار خون و قند خون: با دارو و پایش منظم

• ترک سیگار و الکل: که از عوامل خطر اصلی سکته مجدد هستند

• فعالیت بدنی منظم: پیاده‌روی یا حرکات سبک روزانه

• حمایت روانی: مشاوره و حضور خانواده برای حفظ انگیزه بیمار

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سکته مغزی رویدادی ناگهانی ولی قابل‌پیشگیری است. تشخیص سریع علائم، مراجعهٔ فوری به مراکز درمانی و آغاز توانبخشی زودهنگام، می‌تواند مسیر زندگی بیمار را تغییر دهد.
فیزیوتراپی در این میان نقش کلیدی دارد؛ زیرا با بازگرداندن حرکات، بهبود تعادل و افزایش استقلال، بیمار را به زندگی عادی بازمی‌گرداند.
پشتیبانی خانواده، پایبندی به تمرینات، و اصلاح سبک زندگی از عوامل حیاتی در پیشگیری از سکتهٔ مجدد هستند.

پیشگیری همواره بهتر از درمان است — کنترل فشار خون، دیابت، چربی خون، و پرهیز از سیگار می‌تواند تا بیش از ۸۰٪ موارد سکته مغزی را قابل پیشگیری سازد.