مقدمه

سکته قلبی، که در پزشکی با عنوان انفارکتوس میوکارد (Myocardial Infarction) شناخته می‌شود، یکی از شایع‌ترین و خطرناک‌ترین بیماری‌های قلبی‌عروقی است که هر ساله جان میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان می‌گیرد. طبق آمار سازمان جهانی بهداشت (WHO)، بیماری‌های قلبی‌عروقی در صدر علل مرگ‌ومیر جهانی قرار دارند و سکته قلبی سهم قابل‌توجهی از این آمار را به خود اختصاص داده است.

در کشورهایی با سبک زندگی کم‌تحرک، تغذیه پرچرب، و شیوع بالای چاقی و دیابت، احتمال بروز سکته قلبی به‌مراتب بیشتر است. آگاهی از علائم اولیه، درک علت‌ها و شناخت راهکارهای درمانی و توانبخشی، به‌ویژه نقش فیزیوتراپی، می‌تواند در نجات جان افراد و بازگشت آنان به زندگی عادی نقش حیاتی داشته باشد.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی سکته قلبی

۱. تعریف و سازوکار اصلی

سکته قلبی زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از عضلهٔ قلب (میوکارد) به‌طور ناگهانی مسدود می‌شود. این انسداد معمولاً به‌دلیل تشکیل لختهٔ خون در یکی از عروق کرونری است؛ عروق کرونری وظیفه دارند خون غنی از اکسیژن را به عضلهٔ قلب برسانند.

وقتی این مسیر بسته می‌شود، سلول‌های عضلانی قلب به‌سرعت دچار کمبود اکسیژن می‌شوند. اگر این وضعیت بیش از چند دقیقه ادامه پیدا کند، سلول‌ها می‌میرند و بافت قلب آسیب دائمی می‌بیند. به این فرآیند در علم فیزیولوژی «نکروز ایسکمیک» گفته می‌شود.

۲. آترواسکلروز (تصلب شرایین)

مهم‌ترین علت انسداد عروق کرونری آترواسکلروز است. در این بیماری، چربی‌ها، کلسترول و سایر مواد در دیوارهٔ شریان‌ها تجمع می‌کنند و پلاک‌های چربی ایجاد می‌شود.
پلاک ممکن است سال‌ها بدون علامت باقی بماند، اما زمانی که ترک بخورد یا پاره شود، بدن به‌عنوان واکنش طبیعی، لختهٔ خونی در محل تشکیل می‌دهد. این لخته می‌تواند به‌صورت کامل یا جزئی جریان خون را قطع کند.

۳. عوامل خطر (Risk Factors)

بر اساس مطالعات اپیدمیولوژیک، عوامل خطر بروز سکته قلبی به دو گروه قابل‌کنترل و غیرقابل‌کنترل تقسیم می‌شوند:

الف) عوامل غیرقابل‌کنترل

• سن: خطر سکته قلبی پس از ۴۵ سالگی در مردان و ۵۵ سالگی در زنان افزایش می‌یابد.

• جنس: مردان در سنین پایین‌تر بیشتر در معرض خطر هستند، اما پس از یائسگی خطر در زنان افزایش می‌یابد.

• سابقهٔ خانوادگی: وجود بیماری قلبی در اقوام درجه‌یک احتمال ابتلا را بالا می‌برد.

• ژنتیک: برخی اختلالات ژنی می‌توانند باعث افزایش چربی خون یا لخته‌سازی غیرطبیعی شوند.

ب) عوامل قابل‌کنترل

• سیگار کشیدن: نیکوتین و مونوکسیدکربن به دیوارهٔ عروق آسیب می‌زنند و لخته‌سازی را تسریع می‌کنند.

• فشار خون بالا (Hypertension): موجب افزایش بار کاری قلب و آسیب به عروق می‌شود.

• چربی خون بالا (Dyslipidemia): افزایش LDL و کاهش HDL در ایجاد پلاک‌های چربی نقش دارد.

• دیابت: قند خون بالا سبب التهاب عروقی و اختلال در عملکرد اندوتلیوم می‌شود.

• چاقی و اضافه‌وزن: به‌ویژه چاقی شکمی با مقاومت به انسولین و التهاب مزمن همراه است.

• بی‌تحرکی: ورزش منظم می‌تواند خطر سکته را تا ۳۰٪ کاهش دهد.

• استرس مزمن: استرس طولانی‌مدت باعث ترشح هورمون‌های استرس (کورتیزول، آدرنالین) می‌شود که فشار خون و ضربان قلب را افزایش می‌دهند.

۴. نقش تغذیه و سبک زندگی

رژیم‌های غذایی غنی از چربی‌های اشباع، قندهای ساده و نمک بالا خطر تشکیل پلاک را افزایش می‌دهند. در مقابل، مصرف سبزیجات، غلات کامل، اسیدهای چرب امگا ۳ (در ماهی و روغن زیتون)، و میوه‌ها تأثیر محافظتی دارند.

علائم شایع سکته قلبی

۱. درد یا فشار در قفسه سینه

علامت کلاسیک سکته قلبی، درد قفسه سینه است که معمولاً به‌صورت احساس فشار، سنگینی، سوزش یا فشردگی در مرکز یا سمت چپ قفسه سینه توصیف می‌شود. این درد ممکن است به گردن، فک، شانه چپ، بازوها (به‌ویژه بازوی چپ) و حتی پشت انتشار یابد.

۲. تنگی نفس

در برخی بیماران، تنگی نفس ممکن است حتی قبل از بروز درد احساس شود. این علامت نشان‌دهندهٔ کاهش کارایی پمپاژ قلب است.

۳. تعریق سرد و احساس ضعف

افزایش ناگهانی تعریق سرد، احساس سبکی سر، ضعف شدید یا غش می‌تواند نشانه‌ای از افت فشار ناشی از نارسایی پمپاژ قلب باشد.

۴. تهوع و استفراغ

در برخی موارد (به‌ویژه در زنان)، علائم گوارشی مانند تهوع، سوزش معده یا درد در قسمت بالای شکم ممکن است جایگزین درد قفسه سینه شود.

۵. علائم غیرمعمول در زنان و سالمندان

زنان، سالمندان و بیماران دیابتی ممکن است علائم کلاسیک را نداشته باشند و فقط از خستگی غیرمعمول، بی‌اشتهایی یا تنگی نفس شکایت کنند.

۶. سکته قلبی خاموش (Silent MI)

در برخی افراد، سکته قلبی بدون علامت آشکار رخ می‌دهد و فقط در نوار قلب (ECG) یا آزمایش‌های تصویربرداری مشخص می‌شود.

روش‌های درمان سکته قلبی

درمان سکته قلبی به سرعت عمل بستگی دارد؛ اصطلاح معروف پزشکی می‌گوید: "زمان یعنی عضله" (Time is Muscle) — هر دقیقه تأخیر می‌تواند به از بین رفتن بخشی از عضلهٔ قلب منجر شود. درمان شامل دو مرحله است: درمان حاد و توانبخشی و پیشگیری از عود.

۱. درمان‌های دارویی در فاز حاد

درمان اولیه در بیمارستان با هدف بازگرداندن جریان خون انجام می‌شود:

• داروهای ضدپلاکت (مانند آسپرین): برای جلوگیری از گسترش لخته.

• داروهای ترومبولیتیک: برای حل کردن لخته خون در دقایق ابتدایی.

• نیتروگلیسیرین: جهت کاهش درد قفسه سینه و کاهش نیاز اکسیژن قلب.

• مسدودکننده‌های بتا (Beta-blockers): کاهش بار کاری قلب و پیشگیری از آریتمی.

• مهارکننده‌های ACE یا ARB: جهت کاهش فشار خون و بهبود عملکرد قلب.

• استاتین‌ها: برای کاهش چربی خون و پایدارسازی پلاک‌های عروقی.

۲. درمان‌های تهاجمی

در بسیاری از موارد، نیاز به روش‌های مداخله‌ای وجود دارد:

• آنژیوپلاستی و استنت‌گذاری: باز کردن رگ با بالن و قرار دادن استنت برای حفظ بازبودن.

• جراحی بای‌پس عروق کرونر (CABG): در موارد انسدادهای متعدد یا پیچیده.

۳. مراقبت‌های بیمارستانی و پایش

پس از پایدار شدن وضعیت بیمار، مانیتورینگ دقیق ECG، اکسیژن‌رسانی، کنترل فشار خون و قند خون از الزامات مراقبت است.

نقش فیزیوتراپی در بهبود بیماران سکته قلبی

فیزیوتراپی بخشی اساسی از توانبخشی قلبی (Cardiac Rehabilitation) است. هدف آن بازگرداندن عملکرد فیزیکی، کاهش خطر عود بیماری، و بهبود کیفیت زندگی است.

۱. فازهای توانبخشی قلبی

الف) فاز حاد (در بیمارستان)

هدف: جلوگیری از عوارض بستری طولانی‌مدت مانند ترومبوز و ضعف عضلانی.
فعالیت‌ها:

• تمرینات سبک تنفسی و اندام‌ها در تخت.

• تغییر وضعیت تدریجی بیمار از حالت خوابیده به نشسته.

• آموزش آگاهی از علائم هشداردهنده (درد قفسه سینه، تنگی نفس).

ب) فاز زیرحاد (دوره پس از ترخیص)

هدف: افزایش تدریجی تحمل قلب و بهبود عملکرد ریوی.
تمرین‌ها شامل:

• پیاده‌روی کنترل‌شده با مانیتورینگ ضربان قلب.

• تمرینات کششی سبک و تمرینات تنفسی دیافراگماتیک.

• آموزش مدیریت استرس و اصلاح سبک زندگی.

ج) فاز نگهدارنده (طولانی‌مدت در منزل یا کلینیک)

هدف: پیشگیری از عود سکته و حفظ سلامت قلب.
فعالیت‌ها:

• تمرینات هوازی (پیاده‌روی، دوچرخه ثابت، شنا در آب گرم).

• تمرینات قدرتی سبک (با وزنه‌های سبک یا کش‌های مقاومتی).

• پایش منظم فشار و ضربان قلب قبل و بعد از تمرین.

۲. فواید فیزیوتراپی

مطالعات نشان داده‌اند که برنامه‌های منظم فیزیوتراپی پس از سکته قلبی:

• خطر مرگ ثانویه را تا ۲۵٪ کاهش می‌دهد.

• ظرفیت تنفسی و عملکرد قلبی را بهبود می‌بخشد.

• اضطراب و افسردگی پس از حادثه را کاهش می‌دهد.

تمرینات و توصیه‌های خانگی ایمن

⚠️ توجه: هرگونه برنامهٔ ورزشی پس از سکته قلبی باید با مشورت پزشک و فیزیوتراپیست طراحی شود.

۱. تمرینات تنفسی

• در حالت نشسته یا خوابیده، نفس عمیق از بینی بکشید و از دهان با لب‌های غنچه‌شده به‌آرامی بازدم کنید.

• روزانه ۳ تا ۵ نوبت، هر بار ۱۰ تکرار انجام شود.

۲. پیاده‌روی کنترل‌شده

• شروع با ۵ تا ۱۰ دقیقه پیاده‌روی آرام در سطح صاف.

• هر هفته ۱ تا ۲ دقیقه به مدت زمان اضافه شود تا به ۳۰ دقیقه در روز برسد.

• در صورت تنگی نفس، سرگیجه یا درد قفسه سینه، فوراً تمرین قطع شود.

۳. تمرینات کششی ملایم

• کشش گردن، شانه، بازو و پاها در حالت ایستاده یا نشسته.

• هر حرکت را ۱۰ تا ۱۵ ثانیه نگه دارید.

۴. کنترل عوامل خطر در منزل

• قطع مصرف سیگار و الکل.

• رعایت رژیم غذایی کم‌نمک و کم‌چرب.

• کنترل منظم فشار خون و قند خون.

• خواب کافی (حداقل ۷ ساعت در شب).

• حفظ وزن مناسب.

۵. حمایت روانی

افسردگی پس از سکته قلبی شایع است. حمایت خانواده، مشاوره روان‌شناسی، و فعالیت‌های اجتماعی ملایم می‌تواند به بهبود روانی و جسمی کمک کند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

سکته قلبی یک وضعیت اورژانسی و تهدیدکنندهٔ حیات است که نیاز به تشخیص سریع، درمان فوری و پیگیری دقیق دارد. شناخت علائم اولیه و مراجعهٔ به‌موقع می‌تواند جان بیمار را نجات دهد.

اما پایان بحران، آغاز مسیر توانبخشی است. بازتوانی قلبی و فیزیوتراپی نقش کلیدی در بازگشت فرد به زندگی فعال دارند. اصلاح سبک زندگی، انجام تمرینات مناسب، کنترل استرس و رعایت توصیه‌های تغذیه‌ای مهم‌ترین راه‌های پیشگیری از عود سکته هستند.

سلامت قلب نتیجهٔ تصمیم‌های روزمره است — انتخاب تغذیه سالم، تحرک منظم، و مراقبت از بدن و ذهن می‌تواند بهترین سرمایه‌گذاری برای آیندهٔ ما باشد.