مقدمه

نقرس یکی از شایع‌ترین انواع آرتریت التهابی است که در بسیاری از کشورها رو به افزایش است و امروزه به‌عنوان یک مشکل سلامت عمومی شناخته می‌شود. این بیماری معمولاً با حملات ناگهانی و شدید درد مفاصل، به‌ویژه مفصل شست پا، بروز می‌کند و می‌تواند کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. نقرس اگرچه یک بیماری مزمن و گاهی ناتوان‌کننده است، اما در صورت تشخیص صحیح و دریافت درمان مناسب، قابل‌کنترل بوده و بسیاری از بیماران می‌توانند زندگی فعال و سالمی داشته باشند. آگاهی بیماران نسبت به مکانیسم بیماری، عوامل خطر، علائم هشداردهنده و روش‌های پیشگیری، نقش مهمی در مدیریت و کاهش حملات دارد. این مقاله با هدف ارائهٔ اطلاعات دقیق، به‌روز و قابل‌فهم برای عموم دربارهٔ نقرس تهیه شده است.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی نقرس

۱. نقش اسید اوریک در بروز بیماری

نقرس زمانی رخ می‌دهد که سطح اسید اوریک در خون بالا می‌رود. اسید اوریک محصول نهایی تجزیهٔ پورین‌هاست؛ پورین‌ها موادی هستند که در بدن به‌طور طبیعی وجود دارند و همچنین در برخی غذاها مانند گوشت قرمز و غذاهای دریایی یافت می‌شوند. در حالت طبیعی، کلیه‌ها بخش عمدهٔ اسید اوریک را از طریق ادرار دفع می‌کنند. اما اگر تولید اسید اوریک افزایش یابد یا دفع آن کاهش پیدا کند، این ماده در خون تجمع می‌یابد.

۲. کریستال‌سازی (تشکیل بلورها)

زمانی که غلظت اسید اوریک در خون به حد اشباع برسد، بلورهای ریز و سوزنی‌شکلی از «اورات مونو سدیم» تشکیل می‌شود. این بلورها در مایع مفصلی رسوب می‌کنند و بدن آن‌ها را به‌عنوان مادهٔ بیگانه شناسایی می‌کند. سیستم ایمنی برای مقابله با این بلورها فعال می‌شود و این واکنش التهابی شدید، همان حملهٔ نقرسی است.

۳. واکنش التهابی

واکنش ایمنی در برابر بلورهای اسید اوریک باعث افزایش گردش سلول‌های ایمنی مانند نوتروفیل‌ها در مفصل می‌شود. این سلول‌ها با بلورها برخورد کرده و مواد التهابی آزاد می‌کنند که سبب:

• درد شدید

• تورم

• قرمزی

• گرمی مفصل

می‌شود. اگر این روند مزمن شود، می‌تواند به تخریب مفصل، ایجاد برآمدگی‌های توفوسی (tophus) و حتی آسیب کلیوی منجر شود.

۴. نقش ژنتیک و عملکرد کلیه

مطالعات متعددی نشان داده‌اند که ژن‌های مرتبط با عملکرد کلیه و تنظیم سطح اسید اوریک می‌توانند در بروز نقرس نقش داشته باشند. افرادی که دچار اختلال عملکرد کلیه هستند، توانایی کمتری در دفع اسید اوریک دارند و بنابراین بیشتر در معرض رسوب بلورها قرار می‌گیرند.

ریسک فاکتورها و عوامل پیش‌زمینه‌ای

۱. عوامل مرتبط با سبک زندگی

• رژیم غذایی پرپورین
  مصرف زیاد گوشت قرمز، احشاء (مثل جگر)، غذاهای دریایی (به‌ویژه ساردین و آنچوی) یکی از عوامل شناخته شده است.

• مصرف الکل
  الکل، خصوصاً آبجو و مشروبات تقطیری، دفع اسید اوریک را مختل کرده و سطح آن را افزایش می‌دهد.

• مصرف نوشیدنی‌های شیرین‌شده با فروکتوز
  فروکتوز باعث افزایش تولید اسید اوریک می‌شود و مصرف نوشابه‌ها و آبمیوه‌های صنعتی می‌تواند خطر حملهٔ نقرس را بالا ببرد.

• چاقی
  افراد چاق معمولاً سطح بالاتری از اسید اوریک تولید می‌کنند و کلیه‌ها نیز توانایی کمتری در دفع آن دارند.

۲. عوامل پزشکی

• فشار خون بالا (هیپرتانسیون)
  بسیاری از داروهای ضد فشار خون، مانند دیورتیک‌ها، موجب افزایش اسید اوریک در خون می‌شوند.

• دیابت نوع ۲
  مقاومت به انسولین دفع اسید اوریک را کاهش می‌دهد.

• بیماری‌های مزمن کلیوی

• سندرم متابولیک

• پسوریازیس و بیماری‌های التهابی دیگر

۳. داروها

برخی داروها ممکن است خطر نقرس را افزایش دهند، مانند:

• دیورتیک‌های تیازیدی

• آسپرین با دوز پایین

• سیکلوسپورین و تاکرولیموس در بیماران پیوندی

۴. عوامل ژنتیکی و خانوادگی

افرادی که سابقهٔ خانوادگی نقرس دارند، احتمال بیشتری برای ابتلا دارند. این موضوع نشان می‌دهد که ژن‌های مربوط به متابولیسم پورین‌ها و دفع اسید اوریک نقش مهمی دارند.

۵. جنس و سن

• نقرس در مردان شایع‌تر است زیرا زنان قبل از یائسگی سطح اسید اوریک پایین‌تری دارند.

• بعد از یائسگی میزان ابتلا در زنان افزایش می‌یابد.

• سنین ۳۰ تا ۵۰ سالگی، شایع‌ترین زمان شروع بیماری در مردان است.

علائم شایع نقرس

۱. حملهٔ حاد نقرسی

بیماری معمولاً با حملهٔ ناگهانی آغاز می‌شود.

• درد شدید و ضربان‌دار در مفصل، معمولاً در شب

• تورم واضح

• احساس گرمی و التهاب

• براق شدن پوست روی مفصل

• حساسیت شدید به لمس حتی با وزن ملحفه

معمول‌ترین مفصل درگیر مفصل شست پا است، اما نقرس می‌تواند مفاصل زیر را نیز درگیر کند:

• مچ پا

• زانو

• مچ دست

• انگشتان دست

• آرنج

۲. دوره‌های بدون علامت بین حملات

پس از یک حملهٔ شدید، ممکن است فرد برای مدت طولانی هیچ علامتی نداشته باشد. این دوره به معنای درمان کامل نیست؛ در این زمان بلورها همچنان می‌توانند به آهستگی رشد کنند.

۳. نقرس مزمن

اگر بیماری کنترل نشود، فرد دچار شکل مزمن نقرس می‌شود که شامل:

• حملات مکرر

• آسیب تدریجی مفاصل

• محدودیت حرکتی

• ایجاد توده‌های توفوسی

• احتمال آسیب کلیوی و سنگ کلیه

است.

۴. توفوس (Tophus)

توفوس‌ها توده‌هایی هستند که از تجمع بلورهای اسید اوریک تشکیل شده‌اند. معمولاً در بافت نرم اطراف مفاصل، لالهٔ گوش یا آرنج تشکیل می‌شوند. وجود توفوس نشانهٔ بیماری پیشرفته و عدم کنترل سطح اسید اوریک است.

روش‌های پیشگیری

پیشگیری نقش کلیدی در مدیریت نقرس دارد. بسیاری از بیماران می‌توانند با اصلاح سبک زندگی، تعداد حملات را به‌طور قابل‌توجهی کاهش دهند.

۱. اصلاح رژیم غذایی

• کاهش مصرف غذاهای پرپورین

• کاهش مصرف گوشت قرمز و احشاء

• محدود کردن مصرف غذاهای دریایی خاص

• اجتناب از نوشیدنی‌های حاوی فروکتوز

• کاهش یا حذف الکل

• افزایش مصرف میوه و سبزیجات

• نوشیدن آب کافی برای کمک به دفع اسید اوریک

۲. کنترل وزن

کاهش وزن تدریجی (نه سریع) سطح اسید اوریک را کاهش می‌دهد. رژیم‌های بسیار سخت یا روزه‌داری ممکن است برعکس باعث افزایش اسید اوریک شوند.

۳. فعالیت بدنی منظم

ورزش به کاهش سطح التهابات و کنترل وزن کمک می‌کند. بیماران باید از ورزش‌های شدید در دوران حملهٔ حاد اجتناب کنند.

۴. کنترل بیماری‌های همراه

• درمان فشار خون

• کنترل دیابت

• مدیریت سطح کلسترول

۵. بررسی داروها

در صورت مصرف داروهای افزایش‌دهندهٔ اسید اوریک، بیمار باید با پزشک در مورد گزینه‌های جایگزین مشورت کند.

روش‌های درمانی

درمان نقرس شامل مدیریت حملهٔ حاد، کنترل سطح اسید اوریک و پیشگیری از حملات آینده است.

۱. درمان‌های پزشکی و دارویی

الف) درمان حملهٔ حاد

• NSAIDs (داروهای ضد التهاب غیراستروئیدی)
  مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن. این داروها التهاب و درد را کاهش می‌دهند.

• کلشی‌سین
  در ساعات اولیه حمله بیشترین اثر را دارد. در دوزهای مناسب تجویز می‌شود.

• کورتیکواستروئیدها
  برای بیمارانی که NSAID یا کلشی‌سین نمی‌توانند مصرف کنند. به‌صورت خوراکی یا تزریق داخل مفصلی استفاده می‌شود.

ب) داروهای کاهش‌دهندهٔ اسید اوریک

هدف این داروها کاهش سطح اسید اوریک به کمتر از ۶ mg/dL است.

• آلوپورینول
  رایج‌ترین دارو. تولید اسید اوریک را کم می‌کند.

• فبوکسوستات
  برای بیمارانی که آلوپورینول را تحمل نمی‌کنند.

• پروبنسید
  دفع اسید اوریک از طریق کلیه را افزایش می‌دهد.

• پگلوتیکاز (Pegloticase)
  برای موارد شدید یا مقاوم به درمان.

ج) درمان بیماری‌های همراه

کنترل فشار خون، دیابت و چاقی بخشی از درمان نقرس محسوب می‌شود.

۲. درمان‌های جراحی (در موارد نادر)

جراحی معمولاً تنها در موارد زیر توصیه می‌شود:

• وجود توفوس‌های بزرگ که باعث محدودیت حرکتی شده‌اند

• آسیب شدید مفصل

• عفونت یا تخریب ساختار مفصلی

هدف جراحی برداشتن توده‌ها، اصلاح وضعیت مفصل یا جایگزینی مفصل در موارد بسیار شدید است.

۳. نقش فیزیوتراپی

فیزیوتراپی در مرحلهٔ حاد نقش مستقیم در کاهش التهاب ندارد، اما در دورهٔ مزمن و پس از کنترل التهاب فواید مهمی دارد.

فواید فیزیوتراپی

• کاهش سفتی مفاصل

• بهبود دامنهٔ حرکتی

• تقویت عضلات اطراف مفصل

• بهبود الگوی حرکت و پیشگیری از آسیب‌های ثانویه

• کاهش درد مزمن ناشی از نقرس طولانی مدت

تمرینات خانگی ایمن پس از کاهش التهاب

نکته مهم: این تمرینات فقط پس از فروکش کردن حمله حاد باید انجام شوند.

۱. تمرین کشش عضلات ساق

• روبه‌روی دیوار بایستید

• یک پا عقب، یک پا جلو

• پاشنهٔ عقب روی زمین

• ۲۰–۳۰ ثانیه نگه دارید

• ۳ بار تکرار کنید

۲. حرکت‌های دامنه حرکتی مچ پا

• مچ پا را به آرامی به بالا، پایین، داخل و خارج حرکت دهید

• هر جهت ۱۰ بار تکرار

۳. تقویت عضلات کف پا

• جمع کردن حوله با انگشتان پا

• ۲ ست ۱۰ تکراری

۴. پیاده‌روی سبک

برای حفظ گردش خون و کنترل وزن، پس از رفع التهاب مناسب است.

جمع‌بندی

نقرس یک بیماری التهابی مزمن است که به‌دلیل تجمع اسید اوریک و تشکیل بلورهای اورات در مفاصل رخ می‌دهد. این بیماری اگرچه به‌صورت حملات دردناک و ناگهانی بروز می‌کند، اما با تشخیص درست و درمان مناسب، قابل‌کنترل است. آگاهی بیماران دربارهٔ عوامل خطر، اصلاح سبک زندگی، رعایت رژیم غذایی مناسب، کنترل وزن و مدیریت بیماری‌های همراه می‌تواند نقش کلیدی در کاهش حملات داشته باشد. درمان‌های دارویی مؤثر برای کنترل سطح اسید اوریک وجود دارد و در موارد خاص می‌توان از فیزیوتراپی یا جراحی کمک گرفت. مهم‌ترین نکته آن است که بیمار به‌صورت منظم تحت نظر پزشک باشد و درمان‌ها را طبق دستور ادامه دهد. با مدیریت صحیح، نقرس می‌تواند تا حد زیادی کنترل شده و از عوارض آن جلوگیری شود.