مقدمه

نوروپاتی محیطی یکی از اختلالات شایع سیستم عصبی است که میلیون‌ها نفر در سراسر جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری به مجموعه‌ای از شرایط اشاره دارد که در آن اعصاب محیطی—یعنی اعصابی که اطلاعات را میان مغز، نخاع و سایر بخش‌های بدن منتقل می‌کنند—دچار آسیب می‌شوند.
نوروپاتی می‌تواند حس، حرکت یا عملکرد خودکار اندام‌ها را مختل کند و بر کیفیت زندگی بیمار تأثیر قابل‌توجهی بگذارد. شناخت زودهنگام علائم و درک علت‌ها، نقش مهمی در پیشگیری و مدیریت صحیح این بیماری دارد.

علت‌ها و مکانیسم فیزیولوژیکی

۱. تعریف و ساختار اعصاب محیطی

اعصاب محیطی شبکه‌ای گسترده از رشته‌های عصبی هستند که از مغز و نخاع منشأ گرفته و به اندام‌ها، عضلات، پوست و اندام‌های داخلی متصل می‌شوند. این اعصاب به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• اعصاب حسی: مسئول انتقال اطلاعات حسی مانند درد، دما و لمس به مغز.

• اعصاب حرکتی: مسئول کنترل حرکات ارادی عضلات.

• اعصاب خودمختار (اتونوم): کنترل عملکردهای غیرارادی مانند ضربان قلب، تعریق و گوارش.

وقتی هر یک از این اعصاب آسیب ببینند، عملکرد مربوطه مختل می‌شود و بسته به نوع عصب درگیر، علائم متفاوتی بروز می‌کند.

۲. علت‌های شایع نوروپاتی محیطی

نوروپاتی می‌تواند ناشی از عوامل گوناگون باشد. در بسیاری از موارد، بیش از یک عامل در بروز آن نقش دارد.

الف) دیابت

شایع‌ترین علت نوروپاتی محیطی است. افزایش مزمن قند خون باعث آسیب به دیواره رگ‌های خونی تغذیه‌کنندهٔ اعصاب و خود رشته‌های عصبی می‌شود. حدود نیمی از بیماران مبتلا به دیابت طولانی‌مدت درجاتی از نوروپاتی دارند.

ب) علل تغذیه‌ای و متابولیک

• کمبود ویتامین‌های گروه B (به‌ویژه B12 و B6)

• سوءتغذیه یا رژیم‌های غذایی محدودکننده

• بیماری‌های کبد و کلیه که باعث تجمع مواد سمی در بدن می‌شوند.

ج) علل سمی و دارویی

• تماس با فلزات سنگین (سرب، جیوه، آرسنیک)

• مصرف الکل (الکلیسم مزمن)

• برخی داروها مانند شیمی‌درمانی‌ها (مثلاً وینکریستین، سیس‌پلاتین)

د) علل التهابی و خودایمنی

بیماری‌هایی مانند سندروم گیلن-باره (Guillain-Barré Syndrome)، لوپوس یا روماتوئید آرتریت می‌توانند موجب حمله سیستم ایمنی به اعصاب شوند.

هـ) علل عفونی

ویروس‌ها و باکتری‌هایی مانند HIV، هپاتیت C، لایم، و جذام نیز از عوامل شناخته‌شده هستند.

و) علل فشاری یا تروماتیک

آسیب‌های فیزیکی به اعصاب (مثلاً در شکستگی‌ها یا فشردگی طولانی‌مدت عصب) از دیگر دلایل محتمل‌اند. نمونه رایج آن سندروم تونل کارپال است.

۳. مکانیسم فیزیولوژیکی آسیب عصبی

در سطح سلولی، آسیب به عصب می‌تواند در بخش‌های مختلفی رخ دهد:

• آکسون‌پاتی: تخریب رشتهٔ عصبی (آکسون)

• دمیلیناسیون: آسیب به غلاف میلین که باعث کندی انتقال پیام عصبی می‌شود.

• اختلال در تغذیه عصبی: کاهش جریان خون و اکسیژن‌رسانی به سلول‌های عصبی

نتیجه این فرآیندها کاهش یا از بین رفتن توانایی انتقال پیام عصبی است که به بروز علائم بالینی منجر می‌شود.

علائم شایع نوروپاتی محیطی

علائم بسته به نوع عصب درگیر و شدت آسیب متغیر است، اما معمولاً به تدریج ظاهر می‌شوند و ممکن است دوطرفه باشند (مثلاً در هر دو پا).

۱. علائم حسی

• احساس بی‌حسی یا سوزن‌سوزن شدن (پارستزی)

• درد سوزاننده یا تیرکشنده

• کاهش حس لمس، درد یا دما

• احساس "پوشیدن جوراب یا دستکش ضخیم" حتی بدون وجود آن‌ها

۲. علائم حرکتی

• ضعف عضلانی

• کاهش رفلکس‌ها

• گرفتگی یا پرش عضلانی

• در مراحل پیشرفته، آتروفی عضلات (تحلیل رفتن عضله)

۳. علائم خودمختار

• تغییر در تعریق

• اختلال در فشار خون و ضربان قلب

• اختلال گوارشی (یبوست یا اسهال)

• اختلال عملکرد جنسی

روش‌های درمان و نقش فیزیوتراپی

درمان نوروپاتی محیطی به علت زمینه‌ای، شدت علائم و وضعیت عمومی بیمار بستگی دارد. هدف درمان‌ها معمولاً کاهش علائم، جلوگیری از پیشرفت بیماری و بهبود عملکرد عصبی است.

۱. درمان دارویی و پزشکی

• کنترل قند خون: در بیماران دیابتی، مهم‌ترین اقدام پیشگیری و کنترل پیشرفت آسیب عصبی است.

• داروهای تسکین‌دهنده درد عصبی: مانند گاباپنتین، پره‌گابالین، دولوکستین، یا آمی‌تریپتیلین.

• ویتامین‌درمانی: تجویز ویتامین‌های B1، B6، B12 در موارد کمبود.

• پرهیز از سموم: قطع مصرف الکل یا داروهای آسیب‌زننده به اعصاب.

• درمان بیماری‌های زمینه‌ای: مانند کنترل بیماری‌های خودایمنی یا عفونی.

۲. فیزیوتراپی و توانبخشی

فیزیوتراپی بخش اساسی مدیریت نوروپاتی محیطی است و در بهبود عملکرد حرکتی، تعادل و کاهش درد نقش مهمی دارد.

اهداف فیزیوتراپی:

• افزایش قدرت عضلانی

• بهبود تعادل و هماهنگی حرکات

• پیشگیری از دفورمیتی (تغییر شکل اندام‌ها)

• کاهش درد و اسپاسم عضلانی

روش‌های متداول در فیزیوتراپی:

1. تمرینات کششی و تقویتی: برای حفظ دامنه حرکتی مفاصل و تقویت عضلات.

2. الکتروتراپی (TENS): استفاده از جریان الکتریکی ضعیف برای کاهش درد عصبی.

3. تمرینات تعادلی: استفاده از وسایل تعادل‌سنج مانند تخته بالانس برای کاهش خطر افتادن.

4. درمان دستی (Manual Therapy): برای بهبود جریان خون و کاهش فشار عصبی.

5. آموزش راه رفتن صحیح و اصلاح وضعیت بدن: در بیماران با ضعف عضلانی یا تغییر حس کف پا.

تمرینات و توصیه‌های خانگی ایمن

۱. تمرینات ساده روزمره

قبل از شروع هر تمرین، با فیزیوتراپیست خود مشورت کنید.

الف) تمرین کشش ساق پا (برای بهبود جریان خون):

• در حالت ایستاده روبه‌روی دیوار بایستید.

• کف دستان را به دیوار تکیه دهید، یک پا را عقب‌تر ببرید.

• پاشنهٔ پای عقب را روی زمین نگه دارید و بدن را به جلو خم کنید.

• ۲۰ ثانیه نگه دارید و سپس پا را عوض کنید.

ب) تمرین تعادلی ساده:

• کنار صندلی بایستید و با یک دست تکیه دهید.

• یک پا را از زمین بلند کنید و ۱۰ ثانیه تعادل خود را حفظ کنید.

• به‌تدریج مدت زمان را افزایش دهید.

ج) تمرین حس عمقی با توپ تنیس:

• توپ را زیر کف پا قرار دهید و به آرامی آن را بغلتانید.

• این تمرین به تحریک گیرنده‌های حسی کف پا کمک می‌کند.

۲. مراقبت‌های خانگی

• پوشیدن کفش مناسب: با کفی نرم و اندازه دقیق.

• بررسی روزانه پاها: برای جلوگیری از زخم یا تاول (مخصوص بیماران دیابتی).

• پرهیز از قرار گرفتن طولانی‌مدت در وضعیت ثابت.

• حفظ تعادل قند خون و رژیم غذایی سالم.

• اجتناب از الکل و سیگار.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

نوروپاتی محیطی یک اختلال پیچیده اما قابل‌کنترل است. تشخیص زودهنگام، درمان علت زمینه‌ای و پایبندی به برنامه‌های فیزیوتراپی و مراقبت خانگی می‌تواند از پیشرفت بیماری جلوگیری کرده و کیفیت زندگی بیمار را بهبود بخشد.

فیزیوتراپی به‌عنوان بخشی کلیدی از فرآیند درمان، در بازیابی عملکرد عصبی، پیشگیری از ضعف عضلانی و بهبود توانایی حرکتی نقش غیرقابل‌انکاری دارد. آموزش بیماران درباره مراقبت از اندام‌ها و انجام تمرینات ایمن در منزل، بخش مکمل و ضروری برنامه درمانی محسوب می‌شود.